English
Eerder schreef ik over het bezoek aan Museum het Valkhof en de kleine – maar fijne – expositie ‘Gezichten van de limes’ (lees het hier). Nu betreden we opnieuw de trappen naar de bovenverdieping, op weg naar het Colosseum en de helden in de arena. Gewapend met ‘afstandsbediening’ voor de audiotour, waarmee diverse onderwerpen en voorwerpen nader belicht worden, kan het avontuur door de mooie en ruim opgezette tentoonstelling over gladiatoren en de wereld van ‘brood en spelen’ beginnen.
Entree
De bijzondere en fraai groen geglazuurde gladiatorenbeker, versierd met twee gladiatorenscènes, trekt direct de aandacht. De beker, uit de tweede eeuw, is afkomstig uit de begraafplaats van Romeins Nijmegen, Ulpia Noviomagus. In de eerste scène stormt een zwaarbewapende secutor (‘achtervolger’) af op een terugdeinzende retiarius (gladiator met werpnet en drietand). Hij is zijn werpnet al kwijtgeraakt. De andere kant van de beker toont een murmillo, zwaarbewapend met groot schild en zwaard, die door de scheidsrechter van zijn tegenstander, een ‘Thraciër’ wordt gescheiden. Een vierde figuur komt met het kromzwaard voor de thraex, aangerend, lijkt het wel.
Het volgende uitgelichte object is al even opvallend, een prachtige bronzen tintinnabulum uit Herculaneum in de vorm van een figuur met belletjes, bedoeld om onheil af te weren. De figuur, een gladiator of dierenvechter, heeft een enorme penis, die overgaat in de kop van een woest beest dat op het punt staat de man te verslinden.
Oorsprong en ontwikkeling
De kop is er af, we kunnen beginnen. De mogelijke oorsprong van gladiatorenspelen in Campanië en vanuit lijkspelen, begrafenisrituelen als eerbetoon aan de overledene, wordt geïllustreerd met fresco’s en wandschilderingen uit graftombes in Paestum. Het Latijnse woord munus (meervoud: munera) voor deze lijkspelen wordt ook voor gladiatorenspelen gebruikt.
In Rome ontstond een ware competitie onder de ambitieuze elite om steeds grotere en luxueuzere spelen te organiseren. Ze joegen elkaar op als een gladiator zijn tegenstander, als een venator de wilde dieren.
Naast volksvermaak konden de gladiatorenspelen ook een politiek, maatschappelijk of symbolisch doel dienen. De gevechten verbeeldden de confrontatie tussen cultuur en natuur, tussen beschaving en barbarij. Het was een triomf van het goede over het kwade, van recht over onrecht. De spelen vormden een demonstratie van de Romeinse macht en welvaart.
Gladiatorenschool
Getraind werd in de ludus gladiatorius, een combinatie van kazerne en opleidingsschool. Met houten wapens kon op elkaar en op een houten paal worden geoefend. Op de tentoonstelling kun je dit laatste ook zelf uitproberen (doe het eens, het lucht enorm op).
De belangrijkste gladiatorenschool, de Ludus Magnus, lag naast het Colosseum. Leuk is dat een fragment van de Forma Urbis Romae, de grote marmeren stadskaart van Rome, met daarop een gedeelte van de Ludus Magnus, hier op de expositie te zien is.
Gladiatoren
En de gladiatoren zelf? De meesten waren slaven of krijgsgevangenen. Er waren echter ook burgers die bewust kozen voor het opgeven van rechten in de hoop als gladiator beroemd en rijk te worden. Sommige keizers mochten ook graag een robbertje vechten als gladiator. Commodus is wellicht het meest sprekende voorbeeld.
De Romeinen kenden een dubbele moraal ten opzichte van gladiatoren. Enerzijds waren zij verbonden met virtus en dienden als voorbeeld hoe men goed vocht en dapper stierf. Er hing een aura van glitter en glamour om de vechters, met sterrenstatus en als sekssymbool. Anderzijds golden gladiatoren als minderwaardig, mensen zonder noemenswaardige rechten en gelijkgesteld met acteurs en prostituees, omdat ook zij hun lichaam gebruikten voor het vermaak van anderen.
In de tentoonstelling krijgen de verschillende typen gladiatoren letterlijk een platform en worden getoond binnen verschillende kleine strijdtonelen. Hier strijden levensgrote en levensechte gladiatoren met elkaar. In het oog springt de scissor, een bijna bionische strijder in maliënkolder, met een metalen armbeschermer om zijn rechterarm en de linkerarm gestoken in een metalen koker waaraan een scherpe sikkel is bevestigd.
Vrouwelijke gladiatoren
Aandacht is er ook voor minder bekende aspecten, zoals vrouwelijke gladiatoren. Werd dit lang gezien als ‘klucht’ of unicum, het lijkt er steeds meer op dat vrouwelijke gladiatoren vaker en algemener voorkwamen. De tentoonstelling brengt het onderwerp ter sprake aan de hand van een afbeelding van een marmeren reliëf dat is gevonden in Halicarnassus (Bodrum, Turkije). Het origineel is in het British Museum te bezichtigen.
Het reliëf herdenkt twee vrouwelijke gladiatoren, Amazon en Achillia. Mogelijk verwijzen de namen naar de mythische strijd tussen de amazonekoningin Penthesileia en Achilles. Toeval of niet, in het meest recente nummer van het onvolprezen Ancient History Magazine staat een artikel over dit museumstuk (meer informatie over AHM is hier te vinden).
Verderop in de tentoonstelling is een prachtig vloermozaïek te zien uit de Castra Praetoria in Rome waarop mogelijk vrouwelijke gladiatoren staan afgebeeld. Een tijger wordt door een bestiarius, richting een venator gedreven en zal door de vrouwelijke gladiator worden gedood.
Grafstenen
Uit Parma is een grafsteen uit de tweede eeuw bekend van een Bataafse gladiator, Vitalis. Helaas is de grafsteen zelf verloren gegaan, maar de tekst erop is via een tekening uit de achttiende eeuw bewaard gebleven. Getuige het opschrift was Vitalis van afkomst een Bataaf, een onoverwinnelijke netvechter en blijkbaar ook een goed bokser. Hij is in zijn dapperheid samen met zijn tegenstander gesneuveld. De grafsteen is geplaatst door zijn kameraad Himen.
Opmerkelijk is ook de grafsteen voor Urbicus, waarop hij nadrukkelijk aanraadt om overwonnen tegenstanders te doden. Zelf is hij namelijk gedood door een gladiator die hij eerder genade had geschonken.
Het amfitheater
Van de oudste via de grootste naar de ‘onze’, de tentoonstelling geeft een uitstekend overzicht van de ontwikkeling van het amfitheater. Het zaaltje over het amphitheatrum in Pompeii (rond 70 v.Chr.) beschikt met de buitengewoon goedbewaarde wapens en helmen uit de gladiatorenschool over de absolute pronkstukken van de tentoonstelling.
Het amphitheatrum Flavium, genoemd naar de Flavische keizerfamilie, is beter bekend als het Colosseum. En kolossaal is het! Ruim ruim vijftig meter hoog, met vier verdiepingen en zesenzeventig ingangen voor meer dan zeventigduizend toeschouwers. Even indrukwekkend is het ingenieuze systeem van ondergrondse ruimtes, gangen en liftinstallaties waarmee decors, dieren en gladiatoren in de arena konden worden gebracht.
De uit het Colosseum afkomstige fragmenten graffititekeningen laten je tussen de volle tribunes kennismaken met een individuele bezoeker. Is het een uiting van verveling of worden de helden van de tekenaar verbeeld?
In Nijmegen lag een amfitheater buiten het legerkamp van het Tiende Legioen. Het bood niet alleen vertier aan de soldaten en de bewoners van het kampdorp, maar ook aan die uit de verderop gelegen Romeinse stad Ulpia Noviomagus. Tot in de derde eeuw is het amfitheater in gebruik gebleven.
Een dagje uit
Een bezoek aan het Colosseum was een belevenis. Het ochtendprogramma bestond uit gevechten van wilde en exotische dieren. Daarnaast waren er circusacts met gedresseerde dieren. Het dierenprogramma werd afgesloten met een jachtpartij.
Als een soort ‘pauzenummer’ vonden daarna executies en terechtstellingen plaats. Variërend van een snelle dood door het zwaard tot kruisiging, verbranding of door wilde dieren. Er waren ook theatrale terechtstellingen verpakt in toneelspel. Hierbij werden fatale mythen nagespeeld met de veroordeelde letterlijk in de hoofdrol.
De gladiatorenspelen werden voorafgegaan door een openingsceremonie waarbij een lange stoet, pompa, de arena binnentrok. Na een ‘warming-up’ en schijngevechten met houten wapens begonnen de daadwerkelijke gladiatorengevechten.
Lezingen
De eerste lezing door Fik Meijer over dit onderwerp, ‘Een dag in het Colosseum’, is inmiddels geweest. Maar niet getreurd, iedere maand zal een ander onderwerp verder worden uitgediept. Zo beloven de komende twee lezingen heel boeiend te worden. Zondag 6 november zal Eric Moormann meer vertellen over gladiatoren in Pompeii en op 11 december komt Daniëlle Slootjes te spreken over crowdcontrol in het Colosseum.
Rondom de tentoonstelling een interessant programma gebouwd. Naast lezingen zijn er diverse activiteiten en arrangementen. Dagelijks vinden workshops plaats waarbij een eigen gladiatorenhelm gemaakt kan worden. Verkleden als gladiator is ook mogelijk. Er komen ook evenementen waarbij echte gladiatoren ontmoet kunnen worden. Het hele programma bij ‘Gladiatoren, helden van het Colosseum’ is hier te vinden.
Hoogtepunten
De tentoonstelling geeft een mooi totaalbeeld van de gladiatorenwereld. Vanuit meerdere invalshoeken worden de onderwerpen en ontwikkelingen behandeld, van het algemene verhaal en sensationele objecten naar verrassende en intrigerende details. Iedere bezoeker zal zo eigen hoogtepunten binnen de expositie vinden. Kom ze ook ontdekken en beleven! Dit kan nog tot en met 5 maart 2017.
Neem de gladiatoren na afloop mee naar huis. Bij de tentoonstelling ‘Gladiatoren, helden van het Colosseum’ is namelijk onder redactie van Annelies Koster en Stephan Mols een gelijknamig en voortreffelijk boekje verschenen met bijdragen van verschillende experts. Het laatste hoogtepunt is daarmee voor thuis. Geniet ervan!