EnglishGeboren in Friesland, geschoold in België, wereldberoemd in Engeland. Het Fries Museum in Leeuwarden is de ‘place to be’ om de ontdekkingstocht van Lourens Alma Tadema naar Sir Lawrence Alma-Tadema te beleven. Een ‘verleidelijk’ onderdeel van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa 2018.
Zelfportret van Lourens Alma Tadema, 1852
“Ik vind het aardig om ze te schilderen, dus er zullen ook vast wel mensen zijn die het aardig vinden om er naar te kijken”. Reken maar, we staan er in het Fries Museum voor in de rij. Of lopen langs de rij met een online gekocht ticket, een verstandige keuze.
Bestemming van een talent
“Een dag niet geschilderd is een dag niet geleefd”, en in het geval van Lourens bijna letterlijk. Geboren op 8 januari 1836 in het Friese Dronryp, gaat hij als tiener geestelijk en lichamelijk bijna kapot aan de combinatie van studeren en schilderen. Op doktersadvies en met toestemming van zijn moeder Hinke (zijn vader Pieter heeft hij al op vierjarige leeftijd verloren) mag hij zijn leven wijden aan de schone kunsten. Enkele maanden na zijn Zelfportret vertrekt hij in 1852 op zestienjarige leeftijd van Leeuwarden naar Antwerpen. Zijn moeder en zus Artje volgen enkele jaren later.
In Antwerpen studeert hij eerst aan de Koninklijke Academie voor de Schone Kunsten, waarna hij als privéleerling van historieschilder en leraar archeologie Louis de Taeye steeds meer geïnspireerd wordt door de veelgeprezen schilder Hendrik Leys, die hem in 1860 onder zijn hoede neemt. De ontmoeting met de belangrijke kunsthandelaar Ernest Gambart opent vervolgens een gewillige markt in Engeland. Alma Tadema heeft niet alleen de gave goed te kunnen tekenen en schilderen, maar weet zich ook met de juiste mensen te omringen die hem verder helpen op weg naar succes.
Het jaar 1863 is een heftig en belangrijk jaar voor Lourens Alma Tadema. Niet alleen sterft zijn moeder, maar het is tevens het jaar waarin hij trouwt met Marie-Pauline Gressin Dumoulin, afkomstig uit een Franse familie van goede komaf. Het paar gaat naar Italië waar ze onder meer Rome, Napels en Pompeii bezoeken. De reis met Pauline markeert het moment waarop Lourens door de klassieke oudheid wordt gegrepen en besluit om de Romeinse geschiedenis en dan vooral het Romeinse dagelijkse leven tot leven te wekken in zijn eigen schilderijen. Met name zijn bezoeken aan de opgravingen van Pompeii en Herculaneum zijn hierbij belangrijk geweest.
Interieur van de kerk San Clemente, Alma Tadema 1863
Een zeer persoonlijk schilderij dat tijdens de reis is ontstaan is Interieur van de kerk San Clemente. Hierop staat Pauline afgebeeld terwijl zij achter een pilaar verdwijnt. Zelf piept de kunstenaar achter een muurtje omhoog. Lourens heeft dit schilderij altijd in eigen bezit gehouden. Uiteindelijk is het via zijn dochter Laurence, samen met veel replica’s, stoffen en kleden en andere kunstwerken in 1935 aan het Fries Museum geschonken.
Alma Tadema doet niets zonder een gedegen voorstudie. Hij doet als amateur een bewonderenswaardige archeologische kennis op, ook door boeken, gravures en foto’s te verzamelen. Hij is wellicht de best gedocumenteerde schilder van zijn tijd. Hierbij is zeker het aandringen van Henri Leys op historische correctheid, vooral in de weergave van materialen en stoffen van invloed geweest. Leys inspireerde Lourens ook om te experimenteren met onverwachte compositieschema’s, door de aandacht niet per se te vestigen op de centrale gebeurtenis, maar ‘bijna toevallig’ op wat zich voor, na of rondom die gebeurtenis afspeelt. Alsof het foto’s of snapshots zijn van taferelen uit een historische werkelijkheid. Net als in het echte leven bevinden de belangrijke personen en onderwerpen zich niet altijd mooi in het midden van ons blikveld en ontsnappen belangrijke gebeurtenissen soms aan onze aandacht.
Nadat in 1864 de eerstgeboren zoon van Lourens en Pauline enkele maanden na de geboorte al overlijdt, worden in 1865 en 1867 achtereenvolgens de dochters Laurence en Anna geboren. Het familiegeluk duurt helaas niet lang. Pauline overlijdt, veel te jong, in mei 1869. Lourens’ grote voorbeeld Henri Leys sterft in hetzelfde jaar. Sporen van verdriet zien we duidelijk terug in het schilderij De dood van de Eerstgeborene uit 1872. Het wordt in heel Europa tentoongesteld en ontvangt diverse onderscheidingen, waarna Alma Tadema het terugkoopt van de handelaar en de rest van zijn leven in eigen bezit houdt.
De dood van de eerstgeborene, 1872
Heer van stand in Engeland
Aangespoord door de kunsthandelaar Gambart verhuist Alma Tadema in september 1870 samen met Laurence en Anna, en zijn zus Artje, die voor zijn dochters zorgt, naar Londen. Hier heeft hij Laura Theresa Epps, afkomstig uit de grote en gegoede Epps-familie, al bij een eerder bezoek aan Londen ontmoet en is verliefd op haar geworden. Hij biedt Laura aan haar schildersdocent te worden en een jaar later, in 1871, trouwen ze. De carrière van Lourens neemt in de Engelse hoofdstad direct een grote vlucht. Hij wordt een van de gevierdste en best betaalde kunstenaars van zijn tijd.
Tadema signeerde zijn schilderijen altijd al als L. Alma Tadema, eenmaal in Engeland wordt Lourens bijna vanzelfsprekend Lawrence en zijn tweede voornaam en achternaam worden nu ook gekoppeld. Alma-Tadema klinkt natuurlijk lekker ‘posh’, als van adellijke afkomst. Een bijkomend voordeel is dat hij in catalogi en registers met de A van Alma veel eerder aan bod komt dan met de T van Tadema. In 1873 wordt hij vervolgens genaturaliseerd tot Brits staatsburger.
De unieke interieurs van zijn huizen, eerst in Townshend House daarna aan Grove End Road, die Lawrence samen met zijn gezin geheel naar hun wensen ontwerpt en inricht, worden kunstwerken op zichzelf. De ateliers zijn niet alleen bedoeld als praktische en plezierige plek om te werken, maar ook als bron van inspiratie voor zijn schilderijen. Gebruiksvoorwerpen en accessoires laat hij namaken naar voorbeelden uit het British Museum. Van de architectuur op zijn schilderijen worden perspectivische voorstudies gemaakt, compleet met constructietekeningen. Het marmer in zijn schilderijen is net zo minutieus en in detail weergegeven als de kleding en kapsels die de personages dragen. Er is zoveel in de schilderijen te zien, monnikenwerk, met als ultieme voorbeeld De rozen van Heliogabalus. Die rozenblaadjes! Alma-Tadema tekent, fotografeert en schildert, “maar zodra het af is, ben ik geen kunstenaar meer. Dan ben ik handelaar”.
De rozen van Heliogabalus, 1888
In zijn ‘paleis der schoonheid’ aan Grove End Road 17 in de Londense wijk St. John’s Wood, wordt niet alleen maar hard gewerkt aan een omvangrijk oeuvre. Uitgenodigd door de inscriptie boven de deur: When friends meet, hearts warm, ‘Wanneer vrienden treffen, worden harten verwarmd’, is het een komen en gaan in de villa van de kleine rondborstige levensgenieter. Toekomstige Britse koningen George IV en Edward VII en vele andere notabelen, collega’s, vrienden en bekenden waaronder Hendrik Willem en Sientje Mesdag, Georg Henschel, Oscar Wilde, Sir Arthur Conan Doyle en een jonge Winston Churchill bezoeken zijn atelier, soirees en feesten.
In de hogere Britse kunstkringen wordt Alma-Tadema als ‘een van ons’ beschouwd en treedt hij toe tot de Royal Academy. In 1899 wordt hij door Queen Victoria, ter gelegenheid van haar tachtigste verjaardag, geridderd. Misschien wel de hoogste waardering volgt in 1905 wanneer hem de Order of Merit, de sporadisch toegekende onderscheiding voor bijzondere verdiensten in het leger, de wetenschap, de kunst of de literatuur, wordt toegekend. Sir Lawrence Alma-Tadema RA OM, niet slecht voor een Friese jongen uit Dronryp. Na zijn dood op 25 juni 1912 wordt hij als enige geboren en getogen Nederlander bijgezet in de crypte van St. Paul’s Cathedral.
Verkleedpartijen van een marmerschilder
Zelden is het gat tussen vereerd en vergeten, gevierd en verguisd zo klein geweest, de val zo diep. Voor Alma-Tadema zelf gelukkig vooral na zijn dood. Opeens wordt hij ‘slechte smaak’ en de meest bespotte en vernederde schilder uit de negentiende eeuw. ‘Kitsch’, ‘alleen geschikt voor bonbondozen en koektrommels’ en ‘verkleedpartijtjes voor de Victoriaanse elite’. Zowel kunstenaars als critici keken op hem en zijn werk neer: ‘levenloos, zielloos, koud en een kunstje voor een welgesteld publiek’.
Daar kunnen we het mee doen. Persoonlijk vind ik sommige van zijn personages zodanig levensecht en warm, je kan op slag verliefd op ze worden. De kracht achter zijn succes lag – en ligt – in het feit dat hij aannemelijk weet te maken dat de mensen in de Romeinse tijd niet verschillen van de Britten in het Victoriaanse tijdperk, niet verschillen van ons. In de schilderijen worden vrolijke en onbezorgde gebeurtenissen afgebeeld uit het leven van anonieme welgestelde inwoners van Rome of Pompeii.
Een gunstig uitkijkpunt, 1895
Er wordt een verleidelijke fantasie en vlucht uit het donkere bestaan van alledag met al zijn maatschappelijke problemen geboden. De weerspiegelingen van een leven waar velen naar verlangen, maar aan slechts een enkeling is voorbehouden, is net zo relevant en herkenbaar voor het Victoriaanse publiek als voor ons. Eigenlijk schildert Lawrence Alma-Tadema verklede Victorianen in plaats van Romeinen. Hij schildert ons. Een ‘guilty pleasure’? Pleasure indeed, guilty as charged.
Kijk nog eens naar De dood van de Eerstgeborene. Wie wordt niet geraakt door het verdriet en de onmacht van de farao met zijn stervende zoon in de armen? Verstijfd, verdwaasd, met tranen in de ogen, het is allesbehalve zielloos en koud. Gepassioneerd juist door het ontbreken van getoonde emotie. Verdoofd door verdriet. Zielloos en koud als het verlies en de dood. Dus ja, zo bezien inderdaad zielloos en koud. En echt.
Veel van zijn critici vergeten verder de bijzondere lichteffecten en vernieuwende ‘fotografische’ composities met veelvuldige perspectieven en fraaie doorkijkjes (in doorkijkjes). De geloofwaardige aankleding van de ruimtelijk dynamische scènes, levendig, contrastrijk en vol figuren in actie, zuigen je zowat de schilderijen in. De filmindustrie heeft het allemaal dankbaar opgepakt. Zoals Alma-Tadema objecten uit de oudheid verzamelde en liet namaken voor zijn schilderijen, echte ‘props’ avant la lettre, zo verzamelen filmmakers taferelen uit zijn schilderijen voor hun films.
Wanneer een kunstenaar gedurende een bepaalde periode in de kunst beroemd en gewild is, dan wordt hij daarmee tevens waardevol voor het begrip van die periode. In het geval van Alma-Tadema is zo de negentiende eeuwse kijk op de klassieke oudheid terug te vinden in zijn schilderijen. De kunstwereld en het publiek hebben de schilder gelukkig weer in hun armen gesloten. Een prachtig voorbeeld van de golfbeweging van de kringloop van de schilder, van roem via verwerping naar herontdekking, geeft het schilderij Mozes gevonden! uit 1904. Alma-Tadema verkoopt het schilderij in datzelfde jaar voor bijna 10.000 dollar, een vermogen in die tijd. In de jaren 1960 is het geen duizend dollar meer waard (het schilderij is zelfs ooit voor de lijst gekocht waarna het doek zelf is weggegooid en gelukkig weer gevonden). In 2010 ging het werk voor 36 miljoen dollar onder de hamer. Een godsvermogen.
Mozes gevonden!, 1904
Zwieren door de tentoonstelling
Zwierend en dansend, van links naar rechts, hier en daar een lusje makend, worden we door de tentoonstellingszalen langs de thema’s en episodes uit Tadema’s leven geleid. De expositie schets het beeld van de kunstenaar als verhalenverteller. Vele grote en kleine schilderijen van de kleine grote schilder, sommige wereldberoemd, andere onbekender, zijn bijeengebracht en worden aangevuld met voorwerpen en eigendommen uit het bezit van de kunstenaar en zijn familie. Deze kleine blog kan het leven en werk van Alma-Tadema natuurlijk niet tot leven wekken, de tentoonstelling Alma Tadema – klassieke verleiding doet dat zeker wel.
Het is opvallend hoeveel klassieke traditioneel aandoende schilderijen hij heeft gemaakt in zijn ‘Friese en Belgische periode’, een beetje zoals je gewend bent van tijdgenoten en de grote Hollandse meesters. Bij Alma-Tadema denk je toch gauw aan de wereldberoemde heerlijk kleurrijke, helder witte en blauwe werken. Juist deze ‘klassiekers’, de ‘Romeinse’ schilderijen, zijn onconventioneel door de onverwachte compositieschema’s en thema’s, waarbij onze verbeelding in gang wordt gezet en het verleden tot leven gewekt.
Wie goed kijkt ziet dat archeologische objecten, replica’s en stukken stof vaak terugkeren op foto’s en schilderijen van Alma-Tadema’s huizen en in zijn schilderijen. Binnen de tentoonstelling nodigt het uit tot een wedstrijd tellen hoe vaak hij bepaalde motieven en objecten laat terugkeren: Romeinse replica’s van zilveren serviesgoed, glas- en aardewerk, het tijger- en berenvel, meubels, de collectie stoffen en weefsels. Niet alleen ‘dode’ elementen worden herhaaldelijk opgevoerd, ook zijn muzen zijn goed vertegenwoordigd. Pauline, Laura en zijn dochters zijn door Alma-Tadema op een groot aantal werken vereeuwigd, als zichzelf en als figurant in een historische setting.
Laat je verleiden
Amo Te Ama Me, 1881
Van Lawrence, of Lourens, Alma Tadema kan in het Fries Museum tot en met 7 februari 2017 worden genoten, maar daar houdt het gelukkig niet op. Blijvend nagenieten kan gewoon thuis op de bank, of in de favoriete stoel, met het fraaie tentoonstellingsboek Alma Tadema – klassieke verleiding (redactie Elizabeth Prettlejohn en Peter Trippi). Het is een waardevol overzicht van het leven, het werk, de huizen en muzen van de man die ons beeld van de klassieke oudheid tot op de dag van vandaag mede bepaalt.
Voor wie nog niet is geweest, een ‘spoiler alert’, of het tegenovergestelde eigenlijk: zijn critici hebben het fout gehad. Voor een definitieve ‘factcheck’:verwen jezelf en ga kijken! Zoals de kunstenaar zelf zei: “zoals de zon de bloemen kleurt, zo kleurt kunst het leven”. Zijn zonnige dispositie is vaak te zien in zijn werk. “Kunst is, met letterkunde en muziek, de bloem der beschaving”, aldus Alma Tadema. En hij heeft gelijk.
Bonus: Geef jezelf een cadeau tijdens het verjaardagsweekend van Lourens Alma Tadema en ga dit weekend naar het Fries Museum! Je wint hiermee extra kleurenpracht, tot leven gebracht door een andere Friese kunstenaar met een missie. Het natuurlijke kleurenpalet dat door Claudy Jongstra in Ancient Light wordt gecreëerd is nog tot en met 8 januari 2017 in het museum te bezichtigen. Met haar duurzame en ambachtelijke creaties schept ook zij een mooiere en kleurrijke wereld. En waar Alma Tadema dient als inspiratie en blauwdruk voor menig historisch spektakelfilm, daar kleedt Claudy de sterren van Star Wars letterlijk aan.