English
Wodanseiken, 1849, Jacob Jan Cremer
In alle gebieden ten noorden van de evenaar groeien eiken en ooit besloegen uitgestrekte eikenwouden grote delen van Europa. De eik is een bijzondere boom. Een goddelijke boom, beroemd, vereerd en bedreigd. Even grillig, machtig en kwetsbaar als het leven zelf.
Heilige wouden
De eik symboliseert waardigheid, wijsheid en de verbinding tussen goden en mensen. De boom was zo bepalend voor de leefwijze van prehistorische volken. Bij onder meer Perzen, Grieken en Romeinen stond de eik symbool voor wilskracht. De Romeinse auteur Tacitus verhaalt al van heilige wouden bij de Germanen, waar heilige bomen werden vereerd. Aan de voet van de eik werd recht gesproken, werden offers gebracht en runen gesneden om de toekomst af te lezen.
Verering vond niet in tempels plaats, maar onder bomen in de vrije natuur. Speciaal uitgezochte eiken dienden om Donar te vereren. Het woord eik is verwant aan het Indische igja, verering, het woord druïde aan het Keltische woord voor eik (ze stonden dan ook bekend als eikenmannen). Dergelijke natuurverering was ‘natuurlijk’ een doorn in het oog van missionarissen en er bestaan dan ook diverse verhalen over het omhakken van ‘Donareiken’. Wellicht het bekendste voorbeeld van eikenschennis is gepleegd door de ‘apostel der Germanen’ Bonifatius, rond 723.
Donder en bliksem
Eiken worden bij meerdere volken verbonden met dondergoden. Thor/Donar bij de Germanen, Taranis bij de Kelten, Zeus bij Grieken en Jupiter bij Romeinen. Er wordt ook gezegd dat bliksem eiken vaker treft dan andere bomen. Dit zou mogelijk komen doordat de diep gewortelde eik goed geaard is, of door het hoge vochtgehalte van eiken. Of zoals het Duitse volksrijmpje zegt: ‘Vor den Eichen soll man weichen, Nur die Buchen soll man suchen’.
Lang niet iedereen is het er trouwens over eens. Door het verschil in bast worden bij beuken blikseminslagen wellicht vaker over het hoofd gezien. De beuk heeft een gladde bast waarover het regenwater in stromen naar beneden loopt, waardoor de bliksem snel en vaak zonder schade naar de grond wordt geleid. Bij de sterk gegroefde eik wordt de waterstroom onderbroken. De bliksem dringt daardoor eerder in de boom en kan daar, door de brede vaten en het opgeslagen water, grote schade aanrichten.
Een sieraad voor het landschap
Hoe dan ook, de eik is majestueuze verschijning. Met zijn knoestige harde hout en indrukwekkende kroon, die veel meer takken en twijgen lijkt te hebben dan andere bomen. Markante bomen, ijkpunten in het landschap. Er zijn over de wereld zeer bekende exemplaren, veel landen hebben hun eigen ‘eikpunt’, waar ook vandaag de dag veel mensen op af komen.
Een voorbeeld is Major Oak in Sherwood Forest, in lokale folklore de schuilplaats van Robin Hood en slaapplaats van zijn bende ‘merry men’. De boom is mogelijk 800-1000 jaar oud en de takken worden ondersteund zodat ze niet bezwijken onder hun gewicht. Andere beroemde eiken zijn De Dikke Eik van Liernu in Wallonië, de dikste in de Lage Landen en geschat op 700 jaar oud en De Heilige Eik van Den Hout, bij Oosterhout in Brabant, die rond 1250 geplant zou zijn en nu uitgehold en aan een zijde open is (jawel, door blikseminslag).
Natuurgebied Wolfheze
Ten zuiden van het Gelderse dorp Wolfheze ligt het Natuurgebied Wolfheze dat wordt beheerd door Natuurmonumenten. Naast een heerlijk afwisselend gebied met oude loofbossen, open heidevelden en kronkelende beek, is het bijzonder vanwege zijn cultuurhistorische waarde.
In de voetsporen van onze prehistorische voorouders lopen we over de paden langs de diverse grafheuvels uit nieuwe steentijd en bronstijd, ongeveer 2800-1100 v.Chr. Soms een afzonderlijke heuvel, soms op een rij.
De middeleeuwse kerkheuvel is een overblijfsel van een kerkje en bijbehorend kerkhof dat met enkele boerderijen en schaapskooi het ‘verlaten dorp’ Oud Wolfheze vormde. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is het in 1585 door plunderende Spanjaarden verwoest. De contouren zijn nog in het zichtbaar als glooiingen in het landschap.
Het wandelpad doorkruist twee evenwijdig lopende aarden wallen. Het zijn middeleeuwse landweren, mogelijk bedoeld ter controle van de weg die er tussendoor liep. In het landschap zijn zelfs nog karrensporen zichtbaar. Een moderne versie van landweer is het ecoduct over de A50, die de door de snelweg doorsneden Wolfhezerheide verbindt en een veilige oversteekplaats voor dieren en mensen vormt. Ook wij mogen er namelijk overheen.
Wolfheze ligt dicht bij de Veluwe op van nature droge zandgrond. Om in de behoefte van water en waterkracht voor watermolens te voorzien, werden in de periode 1600-1800 zogenaamde sprengbeken gegraven. De beek ontspringt bij een gegraven sprengenkop en door het natuurlijke hoogteverschil loopt het water uit de bron in een beek naar beneden. De Heelsumse beek is tot op de dag van vandaag van groot belang voor natuur en landschap en aantrekkelijk voor verschillende planten en dieren. En mensen. Natuurgebied Wolfheze is een Walhalla voor reptielen, zo komen hagedissen, ringslang en adder voor, verschillende spechten waaronder de groene en zwarte specht. Ook broeden hier raven, maar dat is logisch, want wat moet Wodan zonder Huginn en Muninn?
Donar en Wodan
Langs de paden staan in dit jaargetijde fraai gekleurde beuken, berken en eiken. Vanaf de heide vormen grote jongere exemplaren, in de bloei van hun leven, als het ware een erehaag naar een groep monumentale eiken. Niet bijzonder groot en minder oud dan de eerder genoemde eiken, maar toch ruim 450 jaar oud. Een beroemd stel, en opvallend, want waar eiken normaal met Donar in verband worden gebracht, staat deze groep bekend als de Wodanseiken. De fraaie en grillig gevormde bomen staan tegenwoordig te midden van gemengd bos, maar eeuwenlang stonden ze in een open heidelandschap langs de beek. Dat verklaart ook waarom de boomkronen al laag beginnen en de eiken relatief klein gebleven zijn.
De naam Wodanseiken is rond 1850 bedacht door de landschapsschilder Johannes Warnardus Bilders, grondlegger van de ‘Oosterbeekse School’, een groep romantische landschapsschilders die buiten ‘en plein air’ schilderden en waar onder andere zijn zoon Gerard, Hendrik Willem Mesdag, Willem Maris, Anton Mauve, Willem Roelofs en Jacob Jan Cremer deel van uitmaakten. Het afwisselende landschap van de zuidelijke Veluwezoom met zijn bossen, heidevelden, akkertjes en heuvels van de stuwwal, beken, sprengen en vennen inspireerde een groot aantal kunstenaars.
Gedonder in het bos
Natuurmonumenten beheert en onderhoudt het gebied en laat zich hierbij adviseren door onder andere Archeologische Monumentenwacht. Zo worden de grafheuvels, landweer en kerkheuvel vrijgehouden en is er extra aandacht voor de Wodanseiken.
Dit laatste is zeker urgent nu het slecht met de eik lijkt te gaan. In een alarmerend stukje in Puur Natuur (herfst 2016), het driemaandelijkse natuurmagazine van Natuurmonumenten, schrijft Wilco Meijers over de aantasting van het milieu. De hoeveelheid ammoniak en stikstof in de bodem neemt toe, terwijl mineralen door uitspoeling juist schaarser worden. De kringloop van het bos wordt ontwricht, een negatieve kettingreactie in gang gezet.
Slecht nieuws voor onder meer de eik en de voedselketen die met de boom verbonden is: de eik groeit minder goed doordat wortels hinder ondervinden van de hoeveelheid stikstof in de bodem. Bodemschimmels die de eik helpen bij de opname van voedingsstoffen lijden hier ook onder. Eikenbladeren bevatten minder bouwstoffen voor rupsen, die vaker vroegtijdig sterven en zo gevolgen heeft voor rupsetende zangvogels, wat weer leidt tot minder voedsel voor roofvogels en bouwstoffen voor hun legsels. De hoeveelheid ammoniak en stikstof moet omlaag en niet alleen omwille van de eik, maar om de natuur, plant en dier. En ons mensen.
Ga ook ‘en plein air’
In Natuurgebied Wolfheze zijn door Natuurmonumenten twee fijne wandelroutes uitgezet, Hoog Wolfheze (gele route, 3.5km) en Laag Wolfheze (blauwe route, 4.5km), die aan elkaar kunnen worden geknoopt tot een langere wandelroute met als episch centrum de Wodanseiken. Een derde wandelroute, (8.5km) begint en eindigt bij het station van Wolfheze, combineert hoogtepunten van de gele en blauwe route en leidt daarnaast ook over het ecoduct.
Ga op pad, bewonder de eiken en koester deze sieraden van het landschap. Een wandeling tussen de Wodanseiken ‘en plein air’, is mooi te combineren met een bezoek aan Museum Veluwezoom, gehuisvest in Kasteel Doorwerth. Hier is momenteel de tentoonstelling ‘Bezield landschap. Leven en werk van Johannes Warnardus Bilders’ te bewonderen.