[:nl]
Voorbij iedere grens begint iets nieuws. Op de grens van de Maand van de Geschiedenis, met het toepasselijke thema ‘Grenzen’, start hier een serie blogs over Robert Jacob Gordon, een grensverleggend persoon, levend in een grensoverschrijdende wereld en tijdsgewricht. Vandaag een inleidend stuk ter gelegenheid van zijn sterfdag, 25 oktober 1795.
Grensoverschrijdend reiziger
Robert Jacob Gordon (1743-1795) is een waarlijk markante figuur die leefde in een even markante als woelige periode in de geschiedenis, waarin grenzen werden verlegd, overschreden en opnieuw getrokken. Letterlijk en figuurlijk. Een grenzeloos intrigerende man, gemaakt voor het historische thema van dit jaar.
Een Nederlander met Schotse wortels en bij leven een bekend persoon in verschillende kringen en lagen. Onder professoren, wetenschappers, militairen en reizigers. Binnen diverse Europese adellijke en ook koninklijke families. Gordon was officier in de Schotse Brigade van het Staatse leger, commandant en ‘diplomaat’ in dienst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Hij was ontdekkingsreiziger, cartograaf, antropoloog, zoöloog en botanicus. Een kleurrijk avonturier.
Gordon overstijgt diverse grenzen. Hij maakte meerdere lange reizen door de binnenlanden van het in de achttiende eeuw nog grotendeels ongerepte zuidelijk Afrika. Hier verkende hij de beschreven grenzen en stak deze over, het onbekende tegemoet. Op reis door nog onbeschreven, onbenoemde gebieden, speurend naar nieuwe planten- en diersoorten. De Grote Grensrivier zou hij ter ere van zijn held, de Prins van Oranje, Willem V, omdopen tot Oranjerivier.
Het grote onbekende bemind
De grote, vaak nog nauwelijks bekende dieren, werden voor onderzoek afgeschoten en daarna gemeten, ontleed en minutieus beschreven en getekend. Hieronder waren neushoorns, nijlpaarden en – Gordons persoonlijke favoriet – zijn ‘kameelpaarden’, bij ons bekend als giraffes, dieren waarmee hij grote indruk maakte in Europa. Alles wat hij zag bracht hij in kaart, werd verzameld en waar mogelijk per schip naar Nederland gestuurd naar de Leidse hoogleraar Jean Nicolas Sébastien Allamand (1713-1787) en Aarnout Vosmaer (1720-1799), directeur van de prinselijke diergaarde in Den Haag en hoofd van het Museum voor Natuurlijke Historie.
Oprecht geïnteresseerd ging Robert Gordon op zoek naar de verschillende volken die er leefden. Hij sloot vriendschappen met de ‘kapiteins’ van stammen en gemeenschappen die hij onderweg tegenkwam. Hij bestudeerde en deelde in hun leefwijzen in de inheemse nederzettingen, ‘kraals’. Gordon maakte beschrijvingen van deze volken, destijds bekend als Hottentotten (Khoikhoi), Kaffers (Xhosa) en Bosjesmannen (San). Hij werd geraakt door hun leven, de armoede, oprukkende kolonisatie en daaruit voortvloeiende conflicten met de blanke ‘trekboeren’, die toen al opspeelden. Zijn sympathie lag duidelijk bij de inheemse volken.
Beleven en beschrijven
Robert Jacob Gordon verlegde met zijn reizen en beschrijvingen van het landschap, bewoners en planten- en dierenwereld de grenzen van het ‘weten’. Diverse wetenschappelijke richtingen zijn schatplichtig aan de schat aan informatie die Gordon ontdekte, beschreef en verbeeldde. Hij liet een indrukwekkende verzameling journaals, kaarten, tekeningen en schilderijen na. De bijzondere ‘Atlas Gordon’ bevindt zich tegenwoordig in de collectie van het Rijksmuseum, neem zeker even een kijkje. Een bijzonder fraai overzicht van de reizen die Gordon gemaakt en beschreven heeft, is ook na te lezen in het boekje dat Luc Panhuysen voor het Rijksmuseum schreef, ‘Een Nederlander in de Wildernis. De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika’ (2010).
Alles wat geschiedenis zo leuk maakt, zit gevat in de kleurrijke persoon van Robert Jacob Gordon. Geschiedenis omvat alles, alles wordt geschiedenis. Niet alleen het leven, de reizen en ontdekkingen van Gordon zijn uitermate boeiend en interessant, de tijd en de wereld waarin hij leefde waren minstens even bijzonder. Het was een tijd van – verschillende vormen – Verlichting, een tijd waarin nieuwe ontdekkingen, inzichten en wetenschappelijke ontwikkelingen een enorme vlucht namen en fysieke, culturele en politieke grenzen overschreden, ter discussie stelden en vastlegden. In deze periode werden staatsrechtelijke grenzen opnieuw getrokken en gedefinieerd met de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog, de Franse Revolutie en de constant wisselende machtsverhoudingen en allianties tussen landen en wereldmachten.
De ontdekker onderzocht
Hier tussendoor loopt een man ‘van zijn tijd’, een ‘verlichte geest’. Oprecht geïnteresseerd en vol van verwondering. Hij trekt erop uit om te ontdekken, te beleven en in kaart te brengen. Hij kwam, zag en beschreef. Bracht zijn verwondering en ontdekkingen in kaart. Aan Gordon zelf valt ook nog veel te ontdekken. Onderzoek naar Robert Gordon is op zichzelf al een fascinerende ontdekkingsreis.
Geboren op 29 september 1743 geboren in de garnizoensstad Doesburg, waar hij opgroeide tussen de soldatenfamilies en zelf ook werd ingelijfd bij een van de Schotse Brigades van het Staatse leger. Hij stond ingeschreven aan de universiteit van Harderwijk, verbleef in Leiden, en opeens vindt hij zichzelf – of liever, vinden wij hem – in 1772 terug in zuidelijk Afrika. Op reis en verwonderd door alles wat hij tegenkomt en ontdekt, wij net zo goed als hij. Wanneer hij in 1774 terug is in Leiden wil hij maar een ding, zo snel mogelijk terug naar de wildernis.
Waar heeft hij zijn interesses opgedaan? Terwijl hij opgroeide tussen de soldaten – toch ook reizigers – in Doesburg, op school, aan de universiteit in Harderwijk, of in wereld- en wetenschapsstad Leiden? Hoe kwam hij in zuidelijk Afrika, was dit een bewuste keuze, of was er toevallig plaats beschikbaar op een schip naar de Kaap, en had het evenzogoed Oost- of West-Indië kunnen worden? En waar haalt een officier van de Schotse Brigade de mogelijkheid, tijd en geld vandaan om ‘zomaar’ anderhalf jaar ertussenuit te gaan en te reizen? Boeiende vragen, waarop nu nog geen directe antwoorden te geven zijn. Wel heerlijke kansen voor verder onderzoek. Een nieuwe ontdekkingsreis.
Thuis in de wildernis
In 1777 krijgt en grijpt Robert Jacob Gordon in ieder geval zijn kans, via vrienden in het Leidse vertrekt hij in dienst van de VOC naar de Kaap. Op weg naar nieuwe reizen en nieuwe ontdekkingen. Echt een man van zijn tijd, hopeloos ‘verlicht’, geïnteresseerd in het onbekende, gefascineerd door wetenschap en kennis. Een open blik naar de ‘nieuwe’ wereld. Alles moet in kaart, en op de kaart. Tekenaar, schilder, schrijver, beschrijver. Avonturier en man van de wereld. Van heinde en ver kwamen hoogwaardigheidsbekleders, geleerden en naturalisten bij Gordon op bezoek. Nieuwsgierig naar de verhalen en de uitgebreide collectie in zijn huismuseum.
Tegelijkertijd was hij beslist geen man van zijn tijd, was in ieder geval zijn grip op de tijd en ontwikkelingen kwijtgeraakt. Machtsverhoudingen waren verschoven door de diverse oorlogen en revoluties in Amerika en Europa. Gordon was en voelde zich meer thuis in de zogenaamde wildernis van zijn reizen en in de door blanken bedreigde kraals. De Kaapse slangenkuil vol politieke en militaire spelletjes, lagen hem duidelijk niet. De bestuurlijke wereld waar hij als VOC-commandant regelmatig in conflict kwam met de gouverneur van de kolonie, bleek de werkelijke wildernis voor Gordon.
De vlag gestreken
Tekenend voor zijn onbegrip, zijn naïviteit misschien, is zijn ongelukkige dood. In 1793 verklaarden de Fransen de oorlog aan de Nederlandse republiek de ‘tiran’ Willem V. Op 18 januari 1795 nam Willem V de wijk naar Engeland en schreef vanuit zijn tijdelijk onderkomen in Kew Palace de zogenaamde ‘Brieven van Kew’ gericht aan de gouverneurs van de verschillende Nederlandse overzeese gebieden. Hierin riep hij de geadresseerden op om samen te werken met de Engelsen en de Britse vloot als hulp te beschouwen. Inmiddels hadden de Patriotten in Nederland de ‘Bataafse Republiek’ uitgeroepen en het stadhouderschap afgeschaft.
Op het moment dat een Engelse vloot in de Kaap aankwam en Gordon, samen met andere kaapbestuurders, de brief onder ogen kreeg, wisten zij – in tegenstelling tot de Engelsen – nog niet dat Nederland een heel nieuwe regering had. Mede door hulp van Gordon konden de Engelsen de Kaap innemen. In plaats van de Prinsenvlag werd echter de Union Jack gehesen. Gordon had gedacht plichtsgetrouw te handelen in opdracht van de Prins van Oranje, maar kwam letterlijk bedrogen uit. Veracht en uitgemaakt voor verrader door zijn eigen troepen was hij een paria in de Kaapkolonie geworden.
Nu en straks
Vandaag is het 221 jaar geleden dat Robert Jacob Gordon, ruim een maand nadat de Engelsen hun vlag hesen, in de tuin van zijn Kaapse woning ‘Schoonder Sigt’, zelfmoord pleegde. Hij was een wonderlijk man in een wonderlijke wereld. Gordon is het meer dan waard om te blijven (her)ontdekken, zijn avonturen mee te beleven en ons zelf te laten verwonderen.
Over enkele maanden, op 17 februari 2017 begint een nieuwe tentoonstelling in het Rijksmuseum, getiteld ‘Goede Hoop. Zuid-Afrika – Nederland, vanaf 1600’. Hierbij zullen Robert Jacob Gordon en de door hem in beeld en tekst vastgelegde landschappen, volken, planten en dieren een prominente plaats innemen.[:en]
Robert Jacob Gordon, 1780
Beyond any border something new begins. Not many men have crossed as many borders and boundaries, cultural, cartographical, anthropological as well as zoological, as Robert Jacob Gordon did. He was a mind-broadening and pioneering person who opened up, quite literally, new horizons in an ever changing world. This introduction to Robert Jacob Gordon was written in Dutch on 25 October, in commemoration of the anniversary of his death in 1795.
A mind-broadening explorer
Robert Jacob Gordon (1743-1795) was a truly remarkable man living in an equally remarkable and turbulent time in history, when borders were pushed back, boundaries overstepped and drawn again. Literally and figuratively. An infinitely intriguing and enchanting man. Born as a Dutchman with Scottish roots, he became a well known person during his lifetime, in different social and political circles, and in all walks of life. Among professors, scientists, military and travelers, and among European nobility and royal families. Gordon was a Scots Brigade officer in service of the Dutch Republic, and later commander and ‘diplomat’ of the Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC, the Dutch East India Company). He was an explorer, cartographer, anthropologist, zoologist and botanist, all in one. A colourful adventurer.
Gordon crossed many boundaries and went on several long journeys through the largely unspoiled interior of 18th century Southern Africa. Here he explored the borders as they were drawn up, crossed these, and set out into territories as yet untouched and unnamed by Europeans. Wherever he went Gordon looked for new species of plants and animals. In time he would rename the Grote Grensrivier in Oranjerivier, in honour of his hero, the Prince of Orange, Willem V.
Cherishing the great unknown
The large, often hardly known animals, were shot for study and examination: measured, dissected, and meticulously described and drawn. Among these ‘new’ animals were the rhinoceros, hippopotamus and – Gordon’s personal favourite – his ‘Camel-horses’, known to us as giraffes. With the giraffes Gordon made an immediate impression in Europe. Everything he saw and met on his expeditions was recorded, collected and where possible transported back to the Dutch Republic by ship and delivered to professor Jean Nicolas Sébastien Allamand (1713-1787) in Leiden, and Aarnout Vosmaer (1720-1799), director of the Prince’s zoological garden in Den Haag, and head of the Museum for Natural History.
Sincerely interested Robert Gordon searched for the many different people living in Southern Africa. He became friends with tribal ‘captains’ he met on his travels. He studied and shared in their way of life in the ‘kraals’, the native settlements. Gordon made descriptions of the major native people, known as Hottentots (Khoikhoi), Kaffirs (Xhosa) and Bushmen (San). He was touched by their lives, their poverty, the advancing colonization, and the subsequent conflicts with the white ‘trekboeren’ or boers, that were already emerging at this time. Gordon’s sympathy clearly was with the native people.
Experiencing and describing
Gordon’s Giraffa camelopardalis, 1779
With his expeditions and descriptions of the landscape, people, flora and fauna, Robert Jacob Gordon shifted the boundaries of ‘knowledge’. Many scientific disciplines are indebted to the wealth of information Gordon discovered, described, and depicted. He has left an impressive collection of journals, maps, drawings and paintings. The extraordinary ‘Atlas Gordon’ is currently to be found in the collection of the Rijksmuseum in Amsterdam (just have a look online). A splendid summary in Dutch of Gordon’s travels is given by Luc Panhuysen in his book, written for the Rijksmuseum in 2010, ‘Een Nederlander in de Wildernis, De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika’.
Everything that makes history fun comes together in the colourful person of Robert Jacob Gordon. History encompasses all, everything becomes history. Not only Gordon’s life, his travels and discoveries are exceptionally gripping and interesting, so is the time and world he lived in. It was an age of – several forms of – Enlightenment, a time where discoveries, perceptions and scientific developments evolved enormously. Physical, cultural and political boundaries were crossed, questioned and set down. In this period of time constitutional boundaries were drawn up again and redefined with the American War of Independence, the French Revolution, and the continuous changing balance of power and alliances between countries and empires.
The explorer explored
In the midst of all this walks a ‘man of his time’, an ‘enlightened person’. Genuinely interested and full of wonder. Robert Jacob Gordon sets about to explore, to experience and to record. He came, he saw and he described. He put his surprise and discoveries on the map. There is, however, still much to discover about the man himself too. Research into Robert Jacob Gordon is in itself a fascinating exploring expedition.
Robert Jacob Gordon was born on 29 September 1743 in the garrison town Doesburg, where he was raised among families of soldiers and officers, and in turn recruited for one of the Scots Brigades of the Dutch Republic himself. He was admitted to the University of Harderwijk, stayed in the famous university city of Leiden, and suddenly found himself – or better: we find him – back in southern Africa in 1772. Traveling, collecting and amazed at everything he encounters and discovers, and so are we. When he arrives back in Leiden in 1774, there is only one thing on his mind: to get back to the ‘wilderness’ as soon as possible.
Where did his passion and interests come from? Was it as a child, among the officers and soldiers in Doesburg – they were ‘travelers’ too, after all? Or was it at university in Harderwijk, or in the metropolis and city of science, Leiden? How did he get to southern Africa in the first place, did he choose consciously, or was it pure by chance because a ship to Cape Town had a place available? Could it just as easily have been the East or West Indies? And, as intriguing, how did an officer in the Scots Brigade get the possibility, time and money, to ‘just’ leave and travel for a year and a half. Fascinating questions for which we do not have direct answers available at the moment. Great opportunities for further research though. A new voyage of discovery.
At home in the wilderness
Part of Gordon’s map of Southern Africa, 1786
In 1777 Gordon was given his chance, and he takes it with both hands. Thanks to influential friends in Leiden he embarks in service of the VOC for The Cape. On his way to new expeditions and new discoveries. A genuine man of his time, hopelessly ‘enlightened’, deeply in love with the unknown, fascinated by science and knowledge. An open mind and his eyes open for the ‘new’ world. All things have to be identified and put on the map. Robert Jacob Gordon the artist, painter and writer, adventurer and man of the world. From far and wide dignitaries, scholars and naturalists came to visit Gordon, eager for the stories and extensive collection in his house-museum.
At the same time he was anything but a man of his time. At any rate, he lost his grip on time and developments. Balances of power had shifted as a result of the various wars and revolutions in America and Europe. Gordon was, and felt more at home in the so-called wilderness of his travels and in the kraals that were threatened by white men. The lion’s den of the Cape, with its political and military games, obviously did not appeal to him. The administrative life where he, as VOC commander, came into conflict with the governor of the Cape Colony frequently, was the real wilderness for Gordon.
Striking the flag
Illustrative for his incomprehension, naïveté perhaps, is his unfortunate death. In 1793 the French declared war to the Dutch Republic and ‘tyrant’ Willem V. On 18 January 1795 Willem V took refuge in England at Kew Palace. Here he wrote the so-called Kew Letters, a circular note addressed to the governors of the various territories overseas. In the letters he called upon the addressees to co-operate with the English and consider the British naval forces as allies. Meanwhile the Patriots in the Republic had proclaimed the ‘Batavian Republic’ and abolished the office of stadtholder.
The moment a British fleet arrived at the Cape, in possession of the letter, Robert Jacob Gordon and the other administrators in the Cape Province did not yet know the Republic had a new government. The English however did. With help of Gordon the English were able to take the Cape, and instead of the Prince’s Flag the Union Jack was flown. Gordon thought he had acted dutifully and in commission of the Prince of Orange but had literally been deceived. Despised and called a traitor by his own troops, he became an outcast in the Cape Colony.
Present and future
On 25 October it was 221 years to the day that Robert Jacob Gordon shot himself in the garden of his Cape Town residence ‘Schoonder Sigt’, just over a month after the English hoisted their flag. He was a remarkable man in a remarkable world and worthy of remembrance and (re)discovery.
In a few months time, on 17 February 2017, a new exhibition starts at the Rijksmuseum in Amsterdam: ‘Good Hope? South Africa – The Netherlands‘. In it Robert Jacob Gordon will feature prominently, together with the landscapes, people, plants and animals he recorded in illustrations and texts. Let’s experience his adventures and amaze ourselves.[:]